ՀՀ զինված ուժերում Ձեր նկատած ամենամտահոգիչ հիմնախնդիրների մասին․ խնդիրներ կա՞ն, որո՞նք են։

Գլխավոր խնդիրը զինծառայողների անվտանգության հարցն է։ Նախ՝ սահմանային միջադեպերի կամ ճակատային գծի վրա հնարավոր բախումների տեսանկյունից, որ զոհերի եւ վիրավորների թիվը նվազեցվի եւ դառնա զրո։ Մյուսը՝ ներքին հարաբերությունների, կանոնադրական հարաբերությունների կարգավորման տեսանկյունից, որպեսզի որեւէ ցնցում, բախում, քրեական դիպված տեղի չունենա։ Սրանք իմ կարծիքով ամենակարեւոր հիմնախնդիրներն են, եւ դրա համար իշխանությունը բավարար ջանքեր առայժմ չի ներդնում։ Ինչ֊որ ջանքեր կան իհարկե, բայց դրանք խիստ անբավարար են այս խնդիրները կարգավորելու համար։ Որոշ վիճակագրական տվյալներով ներքին կարգուկանոնի պատճառով զոհերի մահացության թիվը որոշակիորեն նվազում է անցած տարիների ընթացքում, բայց ընդհանուր առմամբ, դժբախտաբար, բանակի տված զոհերի թիվը տարեկան մնում է գրեթե հաստատուն։

Ադրբեջանի կողմից սահմանային միջադեպերի թիվն աճել է, դրա հետ կապված՝ զոհերի թիվը նույնպես։ Սա է, որ բանակի հիմնախնդիր եմ համարում։ Մարդիկ կլինեն, որ կասեն կիսապատերազմական վիճակ է, պատերազմը չի ավարտվել, սահմանային միջադեպերը եղել են, կան ու պիտի լինեն եւ այլն, իսկ ես կարծում եմ, որ պաշտպանությունն ավելի որակով պիտի կազմակերպել։ Տեխնիկական միջոցներով, զինվորական պատրաստվածության միջոցով, որպեսզի այդ միջադեպերը նման կորուստների չհանգեցնեն։

Ներքին կարգուկանոնի հետ կապված էլ՝ բազմաթիվ քաղաքացիներ, փորձագետներ, կազմակերպություններ իրենց առաջարկներն արել են եւ անում են։ Մենք էլ ենք անում, սակայն արմատական փոփոխություն այս թվերի չեմ նկատում։ Անհեթեթ մահեր՝ էլեկտրահարվել, ավտովթարներ, ներքին փոխհարաբերությունների ժամանակ մարմնական վնասվածքներ, մահվան դեպքեր, ինքնասպանություն, ինքնասպանության դրդում…

Նման դեպքերում հանրության վստահությունը, նաեւ տուժածների հարազատների կամ զոհերի իրավահաջորդների կարծիքները մեծամասամբ այնպիսին են, թե արդարադատություն հնարավոր չի եղել իրականացնել այս գործերի, երեւի, կեսից ավելիի դեպքում։ Այն մի կեսի դեպքում համաձայն են հետաքննող մարմնի եզրակացություններին կամ դատաքննության եզրափակիչ վճռին, բայց մյուս դեպքում էլ մարդիկ ասում են. «Չէ, արդար դատաքննություն չի եղել, չենք իմացել, թե մեր երեխային ով է սպանել, գրել են ինքնասպանություն»:

Կան ծնողներ, որ հոգնել են իսկապես, մտածում են, եթե մեր տղան մահացել է, ինչքան փորփրենք, մեկ է հնարավոր չէ ոչինչ անել։ Անգամ, հնարավոր է, չեն էլ խորացել։ Գուցե, որ խորանան՝ տեսնեն, որ իսկապես արադար քննություն է եղել, կամ անարդար։ Կա, իհարկե, այդ պրոբլեմն էլ կա։

Հաջորդ խնդիրը բանակը քաղաքականության մեջ ներքաշելու խնդիրն է, չարաշահումը բանակային ռեսուրսի։ Պարբերաբար բանակը ներքաշվում է քաղաքականության մեջ։ 1996թ.-ին նախագահական ընտրությունների ժամանակ բերվեց բանակը Բաղրամյան փողոց, 2008թ.-ի մարտի 1-ին բանակը բերվեց Երեւանի կենտրոն՝ սահմանադրության կոպիտ խախտումով։ Բանակը ներքին գործերին չպիտի խառնվեր, այնինչ՝ իշխանությունը որոշեց խախտել սահմանադրությունը եւ բանակը նեգրավեց։ Բանակային հրամանատարական կազմը հլու֊հնազանդ ենթարկվեց, մասնակցեց խաղաղ ցուցարարների դեմ ճնշումներին։ Միայն զորքի առկայությունը փողոցներում՝ արդեն խաղաղ ցուցարարների դեմ ճնշում է։

Այս խնդրի մյուս բաղադրիչը բանակն ընտրություններում ներքաշելն է՝ բավականաչափ լուրջ ռիսկերով։ Համապետական ընտրություններում, ԱԺ ընտրություններում, հանրաքվեների ժամանակ բանակը մասնակցում է, եւ ժամկետային զինծառայողները նույնպես մասնակցում են ընտրություններին։ Նրանց ցուցակները փակ են, նրանք խմբերով են բերվում տեղամասեր։ Մենք բազմաթիվ ահազանգեր ունենք, որ մինչեւ ընտրությունը ներսում ասվում է մի շարք զորամասերում, թե հանկարծ մի հատ դեմ ձայն է եղել, մի հատ քվե է եղել, որ մեր թեկնածուի օգտին չի եղել (իսկ թեկնածուն սովորաբար իշխանության թեկնածուն է)՝ լավ չի լինի։ Այս կարգի ահաբեկման մթնոլորտ պարբերաբար կա, եւ ստացվել է այնպես, որ բանակի շնորհիվ իշխող կուսակցությունը երբ էլ լինի, երբ էլ եղել է՝ ունեցել է 7-8, նույնիսկ մինչեւ 10 տոկոս քվե։ Այսինքն այս իմաստով բանակում տոտալիտար վիճակ է տիրում։ Սրա դեմն առնելու համար մենք մի շարք կազմակերպությունների հետ բազմիցս առաջարկել ենք ժամկետայի զինծառայողներին հանել ընտրողների ցուցակից, այդ իրավունքը ժամանակավոր սահմանափակել, ինչպես ժամանակավոր սահմանափակվում են շատ ուրիշ իրավունքներ։ Մի փոքր այլ առաջարկ էլ ենք արել, ասել ենք գոնե այն ժամկետային զինծառայողներին, որոնք բնակավայրերում են տեղակայված, ազատ արձակեք 3 ժամով, ենթադրենք՝ 4 խմբի բաժանելով, քանի որ 12 ժամ է քվեարկության ինտերվալը։ Թող մարդիկ իրենք որոշեն, իրենց մի տարեք մեքենաներով տեղամաս, այդպիսով, փաստորեն ստիպելով մասնակցել ընտրությանը։ Ինչպես է քվեարկում՝ սա դեռ հարցի մյուս կողմն է։ Որպես ի՞նչ եք ստիպում մասնակցել, չէ՞ որ դա իրավունք է, դա պարտականություն չէ։ Հնարավո՞ր է արդյոք պատկերացնել, որ երբ այդ զինվորներին լցնում են մեքենան, որ տանեն ընտրություններին, մեկն ասի՝ ես չեմ գալու։ Ո՞վ կարող է նման բան երեւակայել։ Առաջարկվել է ընտրական օրենսգրքում տեղ ներառել քարոզչական նյութերը հավասարաբար եւ ազատորեն զորամասերում տարածելու համար։

Այսինքն, մենք գիտենք, որ այնտեղ սովորաբար գնում է միակողմանի քարոզ իշխանության թեկնածուի օգտին։ Ստենդ լինի, որի վրա փակցվեն նախընտրական ծրագրերը, պաստառները։ Մեր բոլոր առաջարկներն էլ մերժվել է իշխանության կողմից։

Երրորդ հիմնախնդիրն, ըստ իս, կոռուպցիան է բանակում։ Քաղաքական կոռուպցիայի մասին ասացի, կա նաեւ գնումների եւ տնտեսական կոռուպցիայի հանգամանք։ Մի շարք շերտեր ունի, տենդերներն ովքե՞ր են շահում, կարտոֆիլի մատակարներն ովքե՞ր են, էդ ամբողջը գաղտնագրված է մեր օրենքներով։ Այսինքն, կարտոֆիլի, ատամի մածուկի, ատամի խոզանակի մատակարարը ծառայողական գաղտնիք է, տենդերն ինչպե՞ս է եղել, ի՞նչ գնով է շահել տենդերը, ինչքա՞ն պիտի մատակարարի եւ այլն։ Խոսքը զենք֊զինամթերքի մասին չէ, ինչը պիտի գաղտնիք լինի։ Բայց բաներ կան, որ կարող էին բաց եւ թափանցիկ լինել։ Քանի որ դրանք բաց եւ թափանցիկ չեն կամ կիսաբաց գոնե` հանրային վերահսկողություն տեղի ունենալ չի կարող։ Ես, օրինակ, չգիտեմ, բանակում զինվորները ատամի խոզանակը ստանո՞ւմ են, թե՞ իրենք են բերում, օճառը ստանո՞ւմ են, թե՞ իրենք են ճարում, գնում։ Շատ այլ հարցեր կան, որոնք հանրային բաց դիտարկման չեն ենթարկվում, որովհետեւ գաղտնիք են համարվում, օրենքով սահմանված գաղտնիք։ Հրամանատարական կազմի տարբեր մակարդակներում բազմաթիվ մարդիկ ունեն իրենց սեփական բիզնեսները եւ այդ բիզնեսներում կարող են օգտագործել բանակի ներուժը։ Այդպես չպիտի լինի, զինվորը դրա համար չէ բանակ կոչված։ Եթե արտակարգ դրություն է, օրինակ, փլվել է ճանապարհը եւ պիտի արագ բացեն, հրդեհ՝ սա հասկանալի է, ես խոսում եմ մասնավոր բիզնեսների մեջ զինվորականներին, զինուժը ապօրինաբար օգտագործելու մասին։ Սա էլ կոռուպցիայի տեսակ է ըստ էության։

Սհա այս խնդիրներն եմ ես հիմնականում տեսնում. անձնական անվտանգության հարցերը, որոնք շատ վատ են կարգավորված, վատ են կարգավորվում, քաղաքական ներգրավվածությունը եւ կոռուպցիոն դրսեւորումները բանակում։ Գուցե ուրիշ խնդիրներ էլ կան, բայց այդքան աչքիս չեն երեւում։ Ինչպես լուծել՝ սա ավելի բարդ հարց է, իսկապես պիտի լինի լուրջ ռազմավարություն այս խնդիրները կարգի բերելու համար եւ քաղաքական կամք, որ այս ամենը արվի։

Ինչպիսի՞ հետեւանքների կարող են հանգեցնել դրանք։

Ճիշտ է, կարելի է ասել,որ պատերազմի մի փուլը հաղթել է ՀՀ֊ն, բայց անցել է 20-21 տարի, ժողովրդագրական, տնտեսական, քաղաքական ինչ֊ինչ վերապրումներ է ունեցել Հայաստանը եւ նման մի փորձության ժամանակ հիմա ես դժվարանում եմ ասել ինչպիսին կլինի մեր հաջողությունը կամ անհաջողությունը։ Բոլորս ենք ուզում, որ լավ լինի, բայց այս խնդիրները մտահոգիչ են, եւ շատ դժվար է պատկերացնել, թե ահռելի զինամթերքով զինված թշնամի երկրների կողմից այդ ամբողջ զինանոցը կիրառելու դեպքում մենք ինչպիսի պատրաստվածություն ունենք։ Դատելով Հայաստանի իշխանությունների իրականացրած այլանդակ եւ ապաշնորհ քաղաքականությունից մի շարք ուրիշ ոլորտներում՝ տնտեսություն, արդյունաբերություն, գիտություն, կրթություն, առողջապահություն եւ այլն, եթե համանման բան պատկերացնենք բանակում, որովհետեւ շատ դժվար է ներսում չլինելով դատողություններ անել, կարելի ասել, որ խայտառակ է վիճակը։ Ճիշտ է, սահմանային միջադեպերի ժամանակ կարծես թե պատշաճ հակահարված տրվում է, երեւի ուրիշ բաներ էլ են արվում, չենք իմանում մենք, շատ հնարավոր է, բայց մի համապետական փորձության դեպքում՝ պաշտպանություն, ռեզերվ, պահեստազոր, պահեստային միջոցներ, ես չգիտեմ ինչ վիճակում է։ Նման մի փորձությունը ցույց կտա, թե 21 տարում այդ մեր հաղթանակից ինչ է մնացել, ավելի ենք հզորացել, թե ավելի ենք թուլացել։ Բայց ակնհայտորեն այս նշածս երեք խնդիրները թուլացնում են բանակի դիրքերը։

Հայաստանում անպատժելիության մթնոլորտի մասին շատ է խոսվել։ Հնարավո՞ր է, որ բոլոր ոլորտներում նկատվող այդ ախտից զինված ուժերը զերծ են մնացել…

Բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ սպանության, ծանր մարմնական վնասվածքների կամ մեկ այլ ծանր հանցագործության դեպքում պատժվում է, լավագույն դեպքում, միայն մասնակիցը՝ սպանողը կամ կրակողը։ Զորամասի հրամանատարական կազմը, հանցագործի անմիջական հրամանատարը պատասխանատվության, որպես կանոն, չեն ենթարկվում կամ, էլի լավագույն դեպքում, պաշտոնանկվում են, իսկ մի որոշ ժամանակ անց՝ կրկին պաշտոն են ստանում մեկ այլ տեղ կամ, անգամ, նույն զորամասում։ Սա է անպատժելիությունը, որն այժմ, դժբախտաբար, համակարգի է վերածվել եւ մեծ վնաս է հասցնում նաեւ ՀՀ պաշտպանական համակարգին։ Նման բազմաթիվ, հարյուրավոր դեպքեր կան, երբ, նորից եմ կրկնում, լավագույն դեպքում միայն հանցանքը անմիջական կատարողն է պատժվում, իսկ մյուս պատասխանատուների համար գործն ինչ֊որ վարչական հետեւանքներ է ունենում, այն էլ՝ սոսկ ժամանակավոր։

Քանի որ խոսք գնաց զինված ուժերում գրանցվող սպանությունների, մահվան ելքով միջադեպերի մասին, ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս կարելի է իրավիճակը վերահսկողության տակ վերցնել։Կանխարգելել նման միջադեպերը հնարավո՞ր է։

5 մարզերում՝ Շիրակ, Արագածոտն, Արմավիր, Կոտայք, Գեղարքունիք, ամենայն խորությամբ հետազոտություններ ենք արել 4 տարի շարունակ։ Մեր կայքում այդ ծրագրերով 3 խոշոր հաշվետվություններ կան դրված։ Տուն առ տուն, դպրոց առ դպրոց, գյուղամեջ առ գյուղամեջ, գյուղապետ առ գյուղապետ զանգել, նամակ գրել, հարցրել, զրուցել, հետազոտել են մեր իրավաբանները եւ կազմել են մի մեծ կատալոգ՝ յուրաքանչյուր մարզի համար առանձին, որոնց մեջ երեւում են մահվան դեպքերը բանակում հրադադարից (1994թ․ մայիսի 12) հետո գրանցված։ Հետազոտվել են բոլոր այն զինվորների մահվան դեպքերը, որոնց հարազատներից որեւէ մեկին գտնել հնարավոր է եղել։ Այլ դեպքերի մասին էլ տեղեկություններ ենք ունեցել, բայց երեւէ հարազատի Հայաստանում չենք գտել, արտագաղթել են։ Այդ դեպքերի վերլուծություններ են արված նաեւ, թե որ մասն է, որ տեղի է ունեցել սահմանային միջադեպերի, հիվանդությունների, որոնք են ինքնասպանությունները, ինքնասպանության դրդելը, դժբախտ պատահարները, վթարները, անզգուշություն եւ այն։ Հուշամատյանի նմանությամբ ենք ստեղծել, լուսանկարներն էլ կան այնտեղ, գործերի հետ կապված կարեւոր փաստաթղթերն ենք նաեւ պատճենել։ Իհարկե շատ դժվար գործ է նաեւ հոգեբանական առումով։

Այս աշխատանքի արդյունքում ահագին տխուր պատկեր պարզվեց․ 5 մարզերը մեկտեղ՝ 21 տարում մոտավորապես 600 սպանվածի կարգի վիճակագրություն ունենք ցավոք։ Այդ թվի միայն 18֊20 տոկոսն է, որ տեղի է ունեցել սահմանային միջադեպերի պատճառով։ 80 տոկոսը պայմանավորված է նկարագրածս մնացած պատճառներով։ Եթե այս թվերը համամասնորեն դիտարկենք մյուս այլ մարզերի դեպքում եւս՝ երեւի թե մի այդքան էլ մյուս 5 մարզերում կլինեն մահվան դեպքեր, ընդհանուր առմամբ 1000֊1300 է ստացվում, անգամ ավելին, քանի որ ցանկացած մարզից ավելի մեծ բնակչություն ունեցող Երեւանը դեռ այդպես էլ հետազոտված չէ։ Պաշտպանության նախարարությունը վերջին 5֊6 տարիներին է միայն, որ մահվան դեպքերի մասին օպերատիվ հայտարարություն է անում։ Դրանից ավելի վաղ գրանցված դեպքերի մասին տվյալները հարցնում ես՝ ասում է գաղտնիք է, չեմ կարող տրամադրել։ Այսինքն մնում է միայն տուն առ տուն հանդիպել, հավաքել, մի մեծ կատալոգ կազմել, որպեսզի վերջապես հասկանանք, թե որն ինչպես է եղել։

Տարբեր մարզերում արձանագրել ենք, որ դեպքերի մինչեւ 20֊30 տոկոսի չափով հարազատները հայտարարում են, որ համաձայն չեն մահվան պաշտոնական վարկածի հետ։ Շատ հաճախ դա լինում է սպանություն֊ինքնասպանություն որակումների տարբերությունների մասով․ ասում են, որ որակված է ինքնասպանություն, սակայն համոզված ենք, գիտենք (բայց ապացուցել դա շատ դժվար է), որ իրականում եղել է սպանություն։ Այդ տարբերությունները մեր կողմից կազմված կատալոգներում նշվում են, հատուկ սյունակ կա, որում նշում է արվում պաշտոնական վարկածի, ինչպես նաեւ՝ հարազատների տարբերակի վերաբերյալ։ Մեր իրավաբանները աշխատում են խորանալ նաեւ եղած դատական գործերում։ Ես կարծում եմ, որ սա այն գործն է, որ վաղուց պետք է կատարված լիներ ՊՆ֊ի կողմից։ Գուցե արել է, գուցե ունի իր մոտ, չգիտեմ։ Անգամ եթե արված է՝ պետք է վերլուծություն աներ, հասկանար պատճառներն այս ամենի, դրանք վերացնելու տարբերակներ, ճանապարհներ, ինչ֊որ մի ռազմավարություն մշակեր, ունենար եւ իրականացներ, որպեսզի նվազեին նման դեպքերը։

Նշեցիք այն մասին, որ շատ տեղեկություններ, որոնք թվում է, թե պետական գաղտնիքի անգամ տարրեր իրենց մեջ չեն պարունակում՝ ՊՆ֊ի կողմից դրանց տրամադրումն անհասկանալի պատճառներով մերժվում է։

Ամբողջ հարցը գաղտնագրման խորությունն է։ Եթե, օրինակ, զինծառայողը զոհվել է հատուկ առաջադրանք կատարելիս, ապա հատուկ հանձնարարության դրվագները, կարծում եմ, կարող են եւ պետք է գաղտնագրված լինեն։ Եթե այդպես տոտալ գաղտնիք են համարում՝ սխալ է իրավական տեսանկյունից, որովհետեւ այն ամենը, ինչ հնարավոր է առանց օրենքը խախտելու տեղեկանալ՝ որպես գաղտնիք չպետք է հայտարարվի եւ սահմանվի։ Օրինակ, քանի զինվոր է զոհվել Գյումրիից 94֊ի մայիսից մինչեւ օրս, էլեմենտար հարց է, հարցնում ես՝ ասում են գաղտնիք է, իսկ ես Գյումրիում ընկնում եմ տնետուն եւ այդ տեղեկությունն ստանում եմ, թիվ եմ իմանում։ Այդ թիվը ո՛չ հաստատում են, ո՛չ ժխտում, ես էլ այդ թիվն եմ հայտարարում, որը կարող է համընկնել իրականության հետ կամ ոչ։ Եթե համընկնում է՝ ստացվում է, որ ես ծառայողական գաղտնիքի հասու եղա՝ առանց որեւէ օրենք խախտելու։ Այսինքն, երբ որ գաղտնիքը սահմանվել է ոչ ողջամիտ կերպով՝ ապարդյուն ջանք է ստացվել, առավելեւս՝ երբ իրենք իսկապես հայտարարում են զոհվածների ու վիրավորների անուն֊ազգանունները, դեպքի համառոտ նկարագրությունը՝ տեղը, օրը, ժամը, տարին եւ այլն։ Ահա ինչու եմ կարծում, որ այսպես տոտալ, համընդհանուր գաղտնիքի սահմանումը սխալ է, անհիմն եւ անարդյունավետ։ Գաղտնիք պետք է սահմանվի սահմանափակ դեպքերում, միայն ծայրահեղ դեպքերի համար՝ հանրային, ազգային շահի պահպանության համար։ Այս է իմ կարծիքը որպես տեղեկատվության ազատության մասնագետի։ Ընդ որում՝ հանրային ընկալման համատեքստում, քանի որ իշխանությունները կարող են ասել՝ ազգային շահը ես այսպես եմ հասկանում եւ վերջ, այն դեպքում, երբ իր այդ ընկալումը հանրային շահի վերաբերյալ հանրային ընկալումից կարող է լրջորեն տարբերվել։ Սա նշանակում է, որ իշխանությունը կապ չունի հանրության հետ, ինքն իր համար գաղտնիքներ է սահմանում , ծախսեր է անում, չգիտեմ թե էլի ինչեր է անում․․․ Իսկ եթե իսկապես ողջամիտ կերպով է սահմանվում գաղտնիքը՝ դա չի կարող լինել լայնամասշտաբ, ընդարձակ, լայնարձակ․․․ Պետք է լինի շատ կոնկրետ, նպատակային եւ սահմանափակ դեպքերում։ Ես վերեւում արդեն բերեցի ոչ ողջամիտ սահմանափակման օրինակ, երբ դու սահմանափակում ես թիվը, իսկ ես այդ թիվն իմանում եմ այլ ճանապարհով, առանց օրենքը խախտելու։ Դուրս է գալիս, որ դա գաղտնիք չէ։ Երբ ազգային անվտանգության հետ կապ չունեցող հարցեր են փորձում գաղտնագրել՝ սկսվում է անհեթեթությունների մի շարան։

Թեեւ շատ դժվար է այս առումով աբստրակտ, տեսական խոսակցություն վարել, երեւի օրինակի վրա ավելի հեշտ եւ շոշափելի կլիներ, սակայն, ինչեւէ, ցանկացած տեղ, ցանկացած իշխանություն փորձում է հնարավորինս քիչ տեղեկություն տալ իր մասին եւ միայն հանրային ճնշման արդյունքում է ինչ֊որ բան փոխվում։ Ավտորիտար, մերձավտորիտար ռեժիմներում, ինչպիսին նաեւ մերն է, իշխանությունները ջանում են հնարավորինս մեծ ծավալի տեղեկությունների մտցնել գաղտնիքի սահմանման տակ, համարել, հայտարարել, որ դա գաղտնիք է՝ ամեն ինչ փակ պահելու համար։ Տարբեր ռազմաքաղաքական, աշխարհաքաղաքական իրադրություններում իշխանությունները կարող են տարբեր վարք դրսեւորել, բայց մեր դեպքում, մեր նման երկրներում գրեթե միշտ համանման միջավայր է ստեղծվում․ փորձում են հնարավորինս փակ պահել, գաղտնի, ծածուկ պահել։ Ավելին, քննադատում են նրանց, ովքեր փորձում են ինչ֊որ տեղեկություններ իմանալ, բացել, բացահայտել, վարկաբեկում են այդ մարդկանց, կազմակերպություններին, հայտարարում են թշնամիներ, լրտեսներ․․․ Սա սովորական բան է մեր նման պետություններում։ Դա վնասում է թե՛ պետությանը, թե՛ հասարակությանը եւ, ընդհանրապես, պետության հիմքերը խարխլող բան է, երբ հանրային կամ պետական պաշտոնյաները փորձում են անհարկի կերպով գաղտնի պահել ինչ֊ինչ տեղեկությունների ծավալներ, որոնց բաց լինելը որեւէ կերպ չի վնասում այդ պետությանը, ազգային կամ հանրային շահին։ Իհարկե իրենք համարում են, որ վնասում է, հայտարարում են այդ մասին, որ թողնես՝ ամեն ինչ կգաղտնագրեն։

Ես համոզմունք ունեմ, որ բազմաթիվ ոլորտներ բանակի հետ կապված կարող են անհամեմատ բաց եւ թափանցիկ լինել, իսկ այդ թափանցիկությունն անհրաժեշտ է։ Համարում եմ, որ պետությունն է ժողովրդինը, ոչ թե հակառակը, իշխանությունն է մերը, բանակն է մերը, ոչ թե մենք ենք բանակին կամ իշխանությանը պատկանում։ Այս իմաստով, մեր պահած երեխան մեզ պետք է հաշվետու լինի, մեր պահած երեխու վարքը մենք պիտի տեսնենք։ Այո, կան տեղեր, տիրույթներ, որոնք պետք է իմանան միայն համապատասխան, բայց մեզնից լիազորություն ստացած մասնագետները․․․ եթե իսկապես մեր ընտրած նախագահն է, եթե իսկապես մեր ընտրած ԱԺ֊ն է, մեր նշանակած նախարարն է, մենք իրենց օրենքներով լիազորություններ տվել ենք, որ, այո, սահմանափակ դեպքերում, դրվագներում կարող եք գաղտնի պահել այս կամ այն բանը, բայց համապատասխան մեխանիզմներով պետք է հաշվետու լինեք համապատասխան մարմիններին։ Օրինակ, հնարավոր է, որ ԱԺ֊ն նախարարից ցանկանա հաշվետվություն լսել, բայց դա գաղտնիք է։ Ուրեմն թող դա փակ նիստով լսի՝ ես վստահում եմ իմ պատգամավորին, վերջինս էլ գալիս՝ ինձ է վստահեցնում, որ ամեն բան կարգին է։ Է, բայց այս իշխանությունը չի ընտրված եւ այդպիսի հաշվետվողականության մեխանիզմ չկա։ Մեր պահած երեխան է, ես չեմ կարող ծնել, սնել, մեծացնել ու ասել՝ գնա ինչ ուզում ես արա, հետո էլ՝ արի գլուխս ջարդի, հետո արի տար իմ երեխային սպանի բանակում, չեմ կարող ես ինձ թույլ տալ նման բան։

Իշխանությունն այլ մոտեցում ունի նման երկրներում։ Ասում է՝ ես իշխանությունն եմ, ես եմ որոշում, ախպեր ջան, դու մենակ հարկերը տուր՝ քաշվի մի կողմ, մնացած բաներով դու ինձ մի անհանգստացրու։ Հետեւաբար, իր ձեռքում որ լինի՝ անհամեմատ ավելի մեծ քանակությամբ գաղտնիքներ կսահմանի, քան կան սահմանված։ Եթե հիշենք 7֊10 տարվա վաղեմության տրամադրությունները՝ այն ժամանակ բանակում սպանության դեպքերի մասին խոսելը, գրելը բացարձակ դավաճանություն էր համարվում, ասում էին «էս ի՞նչ եք անում, թշնամու ջրաղացին ջո՞ւր եք լցնում, մեր կեղտը տնից դուրս եք հանո՞ւմ»։ Հետո՝ չէ, 2008-2009֊ից սկսեցին իրենք հրապարակել։ Է, բա դավաճանություն էր, ա՛յ ընկեր, ի՞նչ եք անում, փոխվե՞ց աշխարհը, ազատականացա՞ք։

Իրականում, ո՞րն էր պատճառն, ըստ Ձեզ։

Տեխնոլոգիաների, ինտերնետի զարգացումն ու ֆեյսբուքի մասսայականության ավելացումը բերեցին նրան, որ այդ մահվան դեպքերը հնարավոր չեղավ ծածուկ պահել եւ հասկացան, որ դա պետք է գաղտնազերծվի, պետք է իսկապես արագ, մարդկանց օպերատիվ տեղեկատվություն տալ, տեղյակ պահել, թե չէ՝ լուն ուղտ է դառնում, ապատեղեկատվություն է տարածվում։ Ու այստեղ զիջեցին ու այս մասով հազիվ թե կարողանան ետ վերցնել, որովհետեւ այժմյան տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս արագորեն տարածել ցանկացած տեղեկություններ՝ սահմանամերձ գոտու իրավիճակի մասին։ Կարիք կլինի ոչ միայն ԶԼՄ֊ներին ճնշել, այլ նաեւ ֆեյսբուքը, անգամ ընդհանրապես համացանցը փակել, քանի որ քաղաքացիական լրագրությանը չեն կարողանա զսպել, առնվազն արտերկրից կամ ֆեյք պրոֆիլներով կտարածեն տեղեկատվությունը եւ դրա դեմն առնել հնարավոր չէ։ Այս ամենը նաեւ իշխանություններն են հասկանում, կռահում է, որ ապատեղեկատվությունը, թերի տեղեկատվությունն անհամեմատ վատ ու վտանգավոր բաներ են, անգամ իրենց համար, անգամ էս իրավիճակում, քան եղածի պատշաճ հաղորդումը։ Այսինքն, հակված եմ կարծել, որ տեխնոլոգիաներին են զիջել, քան գիտակցել են, որ դրա հրապարակումը վնաս չի տալիս այս հասարակությանը։ Ադրբեջանում դեռ մնացել են այն քարե դարում, երբ համարում են, որ պիտի չհաղորդվի, պիտի սուտ հաղորդվի, պիտի հաղորդվի, որ հայերից էսքան զորք են ոչնչացրել ու միաժամանակ իրենց զոհերի մասին չպիտի հաղորդեն կամ քիչ պետք է հաղորդեն։ Չնայած զիջածը ետ վերադաձնելու նկրտումներին, որ պարբերաբար սպրդում են, այս հարցում մենք մի քայլ առաջ ենք։

Ամեն ինչ գաղտնիացնելու, թաքցնելու, պահելու, ծածկելու ցանկություններ ավտորիտար երկրներում պարբերաբար ծագում են, բայց, եղբայր, ռազմապետություն հոմ չե՞ք սարքելու։ Կամ մեզ զգուշացրեք, որ գիտե՞ք, սա Պաշտպանության նախարարություն է, որը կոչվում է Հայաստանի Հանրապետություն։ էդ ժամանակ ես կհասկանամ, թե ինչ անեմ, փոխո՞ւմ եմ այս պետությունը, թե՞ արտագաղթում։ Ես դրական առաջընթաց կհամարեի, եթե շատ֊շատ բաներ գաղտնազերծվեին, ոչ թե գաղտնագրվեին։ Նույն այդ սննդի մատակարարները շատ հետաքրքիր են ինձ, թե ովքե՞ր են, ինչպե՞ս են ընտրվում, ի՞նչ գնով են մատակարարում, արդա՞ր, թե՞ անարդար է եղել մրցույթը։ Իհարկե, ենթադրություններ ունենք, որոշ բաներ հասկանում ենք, կռահում ենք, սակայն բացարձակ ճիշտ լինելու համար տվյալներ, տեղեկություններ են պետք։ Պիտի իմանաս, որ ասես, հաստատես կամ ժխտես այդ ենթադրություններդ։ Ես չեմ կարող այդ տեղեկությունը գողանալ կամ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերել այն եւ ստիպված եմ դիմել, դիմում եմ՝ ասում են օրենքով գաղտնիք է։ Արդյունքում ես չեմ կարող իրենց մեղադրել, իրենք տենդերի մեջ չարաշահում ունե՞ն, թե՞ չունեն։ Գինը կարտոֆիլի, եթե այդ պահին շուկայում 60 դրամ է, դու տենդերով 71֊ով ես գնում, անմիջապես կհասկացվի, որ վատնում է, դրա համար էլ «գաղտնիք» է օրենքով։ Հենց այդ գաղտնիությունն է հիմք տալիս ենթադրել, որ գնումների մեջ լուրջ կոռուպցիա կա, այլապես գնումների մի ահռելի մաս կարող է լինել թափանցիկ եւ հաշվետու։

Վերը նշված հիմնախնդիրները լուծելու, վիճակը փոքր֊ինչ բարելավելուն ուղղված առաջարկներ։ Ի՞նչ է պետք անել։

Իշխանությունը պիտի ժողովրդից լինի։ Սա քաղաքական լուծումն է։ Ուրիշ կերպ հնարավոր չէ՛։ Մյուս տարբերակում, երբ իշխանությունը սա է եւ ժողովրդից չէ, այդ իշխանությունը պիտի գիտակցի, թե ինչ մարտահրավերների առաջ է կանգնած Հայաստանը եւ անցնի արմատական բարեփոխումների՝ մի շարք ոլորտներում, այդ թվում՝ բանակի հարցում գոնե։ Պետք է հետազոտվեն զինված ուժերում արտակարգ պատահարները, դրանց պատճառները, միջոցներ ձեռք առնվեն դրանք կանխարգելելու ուղղությամբ։ Մասնագիտական պատրաստվածության մակարդակը պետք է բարձրացվի, ՊՆ աշխատակազմի, սպայական, ենթասպայական, սերժանտական կազմի, որպեսզի օրենքով շարժվեն, լինեն պատասխանատու եւ բարեխիղճ։ Եղած օրենսդրությունը բարեխղճորեն կատարելու դեպքում՝ մարդու իրավունքները պաշտպանված կլինեն։ Դեմ չեմ, որ հատուկ գիտելիքներ էլ ունենան զինծառայողների իրավունքների մասին, բայց անգամ եթե չունենան էլ, այլ պարզապես բարեխիղճ լինեն եւ մնան իրենց լիազորությունների մեջ՝ խնդիրների ճնշող մեծամասնությունը կվերանա։ Հանցագործ էլեմենտները պետք է գործ չունենան բանակում։ Զինված ուժերն էլ պետք է հեռու մնան քաղաքականությունից, զինծառայողի վրա քաղաքական ճնշումներ չպիտի լինեն՝ բացարձակ։
Բոլոր այն տեղերում, որտեղ հանրությունը գումար է ծախսում՝ քաղաքացիական եւ հանրային վերահսկողության մեխանիզմներ պետք է գործեն։ Դրանք պետք է իրական, ոչ թե ձեւական մեխանիզմներ լինեն։ Հանրությունն իրեն հետաքրքրող հարցերի պատասխանը պետք է ստանա։ Բանակի դեպքում դա շատ թույլ է զարգացած։ Կան հասարակական կազմակերպություններ, որոնք ազատ ելումուտ ունեն բանակ, մյուսները չունեն նման հնարավորություն, ինչը ես համարում եմ խտրական վերաբերմունք։ Մեկին թույլ է տալիս, մյուսին՝ չէ, մեկն օգտվում է հովանավորչությունից, մյուսը՝ ոչ։

Անգամ մի ժամանակ առաջարկել եմ ցանկություն հայտնած իրավապաշտպաններին բանակ տանել 10֊20 օրով, լինենք այն զորամասերում, որտեղ հանցագործություններ են եղել, նույն համազգեստը, նույն ուտելիքը, նույն անկողնուց օգտվենք։ Հետո այդ իրավապաշտպանին կփոխարինի մեկ ուրիշը, կամ լրագրող։ Գաղափար է, որը կարելի էր քննարկել, մշակել, սակայն անգամ չի քննարկվել, մերժվել է։
Մի շարք առաջարկներ կան սպանությունների դեպքերը նվազեցնելու, որոնք մշակվել են մեր կողմից եւ տեղադրված են կայքում։ Առաջարկել ենք նաեւ մահվան, մարմնական վնասվածքի, հաշմանդամության դեպքում շոշափելիորեն բարձրացնել նպաստի չափը, որ այդ ընտանիքն այնպիսի վատ պայմաններում չմնա, ինչպիսիք հաճախ տեսնում ենք։ Զոհված երեխայի համար 30 հազար դրամ թոշակը ոչ մի կերպ չի հասկացվում․․․